Informujemy, że w dniu 5 listopada 2021 r. do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego pod numerem A/900/2021 został wpisany Park Starokozielski w Gliwicach (dawny Cmentarz Starokozielski), położony pomiędzy ul. Kozielską a ul. gen. Władysława Andersa.

Park Starokozielski w Gliwicach usytuowany jest pomiędzy ul. Kozielską a ul. gen. Władysława Andersa, na zachód od gliwickiej starówki (obecnie o pow. 5,9 ha). To dawny cmentarz wielowyznaniowy (niem. Simultanfriedhof), który założono w 1858 r., na planie nieregularnego prostokąta, z wyodrębnioną aleją główną i charakterystycznym drzewostanem. Jak podają w publikacji pn. „Historia gliwickich cmentarzy” Jacek Schmidt i Ewa Pokorska (Gliwice 2008): „Wobec zapełnienia Cmentarza Przyklasztornego szukano nowej, większej parceli dla gwałtownie rosnącej liczby pochówków w naszym mieście. Ostatecznie miasto zakupiło sporą parcelę wielkości 14 morgów, od właścicielki Antoniny Rudek, za 3360 talarów, do których dołożyło jeszcze 2000 talarów za otoczenie cmentarza kamiennym murem. Jesienią 1858 roku dziekan Kühn dokonał uroczystego poświęcenia cmentarza. Teren pod groby przygotował wielce potem zasłużony i wieloletni opiekun cmentarzy, inspektor A. Hippe. Zbudowano trzy aleje główne oraz trzy poprzeczne. Posadzono na cmentarzu 224 lipy, 189 kasztanów i 124 akacje. Ponadto po obu bokach posadzono ozdobne krzewy dostarczone bezpłatnie przez miejskie ogrodnictwo. Pierwszy pogrzeb odbył się 10 stycznia 1859 roku. W 1867 roku i w 1896 dokonano powiększenia cmentarza, co kosztowało miasto 5224 marek. Wielkość cmentarza wzrosła do 9 ha. Za sprawą inspektora Hippego, przyjaciela ptaków, cmentarz ten stał się oazą wszelkiego, śpiewającego ptactwa. Inspektor ostrzegał „pozostawionych w smutku”, którzy przestawali się interesować grobami bliskich, aby o nie dbali, ponieważ zaniedbane miejsca pochówków zostaną użyte ponownie. Dlatego mimo sporej odległości od miasta, ludzie chętnie tu przychodzili, aby odwiedzić bliskich oraz dla relaksu. Cmentarz składał się z części starej i nowej. Z prawej strony przy wejściu znajdował się kwartał, w którym pochowano zmarłych z Wójtowej Wsi, Trynku i Ligoty. Był to najbardziej zaniedbany teren. Przyczyną było powstanie lokalnych nekropolii w tych dzielnicach. Wielokrotnie wzywano krewnych do uporządkowania grobów, niestety bezskutecznie. W 1910 roku mieszkańcy zażądali, aby brama od strony koszar była stale otwarta. W ten sposób chciano sobie skrócić drogę na cmentarz. Jednak ze względu na częste kradzieże i dewastacje, administracja cmentarza sprzeciwiła się. Mimo stałego nadzoru kradzieże kwiatów i wieńców, dewastacje zieleni były nagminne. W 1923 roku skradziono z grobowca dyr. Wolffa gruby metalowy łańcuch. Zdarzały się też, na szczęście, rzadkie akty wandalizmu, jak np. w 1912 roku, gdy zniszczono grób córki mistrza rzeźnickiego, a w 1915 roku przewrócono kilka nagrobków. W 1929 roku aresztowano i surowo ukarano parę kochanków, która uprawiała miłość wśród grobów. W 1884 roku było tu 74 grobów z metalowym ogrodzeniem, 261 pomników kamiennych oraz 270 drewnianych krzyży. Do tego roku pochowano w kwartale katolickim następującą liczbę osób z miasta: powyżej 14 lat — 1548 mężczyzn, 1352 kobiety, razem 2900 osób, w tym: poniżej 14 lat - 1682 chłopców, 1480 dziewcząt, bez podania płci i poronienia — 287, razem — 3449 osób. W dalszej statystyce śmiertelności zanotowano: katolickich samobójców z miasta: 23 mężczyzn, 4 kobiety, razem 27. Pochowano ponad 14-letnich katolików z Wójtowej Wsi, Ligoty i Trynku: 591 mężczyzn, 594 kobiet, razem — 1135; katolików z-tych dzielnic poniżej 14 lat: 1371 chłopców, 1247 dziewcząt, bez podania płci oraz poronienia — 124, razem 2742. Katolickich samobójców z okolic — 9, ewangelickich — 7. Ekshumowano 12 mężczyzn oraz 3 kobiety. Zmarło 528 dzieci nieślubnych z katolickich rodziców z miasta oraz z ewangelickich rodziców — 57. W sumie pochowano tu 6376 katolików z miasta, katolików z 3 gmin — 3886, ewangelików — 1080, czyli razem 11382 osoby. Takich szczegółowych danych z późniejszego okresu, czyli do powstania Cmentarza Centralnego, niestety brak”. Przez następne lata cmentarz był czynny i dalej odbywały się liczne pochówki. W 1945 r. spoczynek w kilku bezimiennych, masowych grobach znaleźli mieszkańcy Gliwic, którzy zostali zamordowani przez pijanych sowieckich „wyzwolicieli”. Odległy od śródmieścia około 1,5 km cmentarz Starokozielski, służył mieszkańcom przez dziesięciolecia jako miejsce spoczynku. Jednak po I wojnie światowej postulowano jego zamknięcie z powodu przepełnienia i zezwalano jedynie na pogrzeby w miejscach zarezerwowanych. Gdy przeprowadzono w początkach lat 20-ch szeroko zakrojone prace kanalizacyjne w mieście, m.in. wokół kościoła pw. Wszystkich Świętych, ekshumowano wiele szkieletów z grobów najstarszej nekropolii i pochowano je na Cmentarzu Starokozielskim. W związku z rozbudową miasta, cmentarz został zmniejszony do powierzchni 6,8381 ha. Ostatni pochówek miał miejsce w grudniu 1949 r. Władze zamknęły cmentarz definitywnie w 1950 r. W dokumencie z 1950 r. podkreślono, że cmentarz „jest dokumentem świadczącym o polskości tych ziem i ze względów politycznych należy go zachować”. W 1982 r. prezydent miasta wydał zezwolenie na likwidację cmentarza stwierdzając, że „nie posiada on żadnej wartości historycznej, archeologicznej ani artystycznej”. Po ekshumacji „dla uspokojenia opinii społecznej” zaledwie sześciu grobów oraz wyrównaniu terenu o powierzchni około 2/3 cmentarza, utworzono park publiczny oraz ogródek jordanowski dla dzieci.

Na cmentarzu znajdowało się pierwotnie kilka architektonicznych grobowców wybudowanych pod koniec XIX w., w stylu eklektycznym, o dużej wartości zabytkowej i materialnej, wycenianych na sumę ok. 2 milionów ówczesnych marek (m.in. grobowiec właściciela zbudowanej w 1852 r. gliwickiej Fabryki Drutu, Wilhelma Hegenscheidta, zmarłego w 1891 r.). Jak podają w publikacji pn. „Historia gliwickich cmentarzy” Jacek Schmidt
i Ewa Pokorska (Gliwice 2008): „Na cmentarzu tym pochowano także inne osobistości dawnego życia społecznego, gospodarczego czy duchownego Gliwic. W 1897 roku miejsce spoczynku znalazł tu 63-letni bohaterski trębacz z 2-go Śląskiego Regimentu Dragonów — Duchale. W wojnie austriacko-pruskiej w 1866 roku, pod Nachod, w decydującym momencie bitwy zdobył austriacką chorągiew, za co otrzymał z rąk króla złoty krzyż zasługi, specjalnie na tę okazję wykonany. W 1908 roku spoczął tu w wieku 72 lat nauczyciel i zasłużony historyk miasta Benno Nietsche, a także generalny dyrektor Fabryki Drutu Rudolf Hegenscheidt, syn Wilhelma. Dwa lata później pochowano ogromną pompą dyrektora generalnego przemysłu drucianego Wolffa. Jego równie wielkiej wartości grobowiec, przylegał do grobowca Hegenscheidta. W tym samym roku odbył się pogrzeb wielce zasłużonego burmistrza miasta Kreidela oraz odbyła się uroczystość 50-lecia pracy Hippego. Wspomnieć należy o skromnym na tym cmentarzu, jednak bardzo interesującym pomniku, który ufundowały wdzięczne uczennice Żeńskiej Szkoły, uwielbianemu nauczycielowi Antonowi Seidelowi, urodzonemu w 1813 roku w Gołuszowicach koło Głubczyc, zmarłemu w Gliwicach w 1876 roku. Nie można zapomnieć o trzech innych, poza Hippem, pracownikach zatrudnionych na tym cmentarzu. Jednym był stróż Emanuel Kiffer urodzony w 1880 r. w Chorynskowicach. Mieszkał w służbowym domku na cmentarzu. Niestety zarówno on jak i jego następca, Paul Schmidt z Czarnolasu koło Grodkowa, nadużywał alkoholu i było z nimi sporo kłopotu. Inny pracownik, inspektor cmentarny Kurt Borówka ze Stolarzowic, który wiele dobrego uczynił dla Cmentarza Centralnego, jednak w pewnym, trudnym dla niego okresie, nie oparł się pokusie i zdefraudował sporą sumę pieniędzy z kasy. Został za to skazany na rok więzienia oraz pozbawienia praw obywatelskich na 3 lata”.

Z inwentaryzacji d. cmentarza - ob. Parku Starokozielskiego - wyk. w 1990 r. wynika, że na tym terenie znajduje się mogiła zbiorowa i obelisk ku czci żołnierzy francuskich poległych w rejonie Gliwic w okresie powstań śląskich i plebiscytu (1919–1921); pomnik zachowany do dziś, poświęcony jest 71 żołnierzom francuskim, wykonany przed 1939 r., zniszczony podczas II wojny światowej, odbudowany i odsłonięty w 1966 r.). Ww. inwentaryzacja wskazuje, że w 1990 r. na terenie d. cmentarza odnotowano: 4 wolnostojące nagrobki z II poł. XIX w., 3 nagrobki wolnostojące z I poł. XX w., 1 mogiłę i 1 grobowiec (obecnie zdecydowana większość nagrobków znajduje się na wygrodzonym terenie, należącym do Rzymskokatolickiej Parafii Wniebowzięcia NMP w Gliwicach). Wskazano na dobry stan zachowania starodrzewu: 18 sztuk lip (obwód pnia miedzy 60 a 100 cm), 22 sztuki kasztanowca (obwód pnia od 70 do 100 cm), 2 jesiony (obwód pnia 50 cm), 12 sztuk tuj (żywotnik) (obwód pnia 20-40 cm), 1 dąb szypułkowy (obwód pnia 60 cm) oraz 1 buk zwyczajny (obwód pnia 60 cm). W 1990 r. wskazywano, że ogólny stan zachowania zieleni d. cmentarza jest dobry (potwierdziła to wizja w terenie z dn. 15.07.2021 r.), a czytelność układu cmentarza była zła. Obecnie w parku rosną m.in. lipy, kasztanowce, brzozy, dęby, jesiony, klony, topole, robinie, buki, kilka miłorzębów, metasekwoja, jodła, cyprysiki, żywotnik i cisy oraz żywopłot grabowy. Najstarsze drzewa rosnące w parku mają ponad 140 lat. W południowej części parku usytuowany jest plac zabaw. W parku znajduje się zabytkowy kościół wybudowany w XV wieku w Zębowicach, a przeniesiony do Gliwic w 1926 r. (jeden z najlepiej zachowanych drewnianych kościołów na Górnym Śląsku), wpisany do rejestru zabytków nieruchomych. Prowadząca przez park aleja kasztanowców przebiega przez cały park łącząc ulice Kozielską i gen. W. Andersa. Przy alei znajdują się ławki i plac zabaw. W 2021 r. w Parku oddano do użytku nowy plac zabaw. Powstały dwie strefy zabaw dla młodszych i starszych dzieci. Od strony ul. Kozielskiej zachował się mur wraz z bramą.

Na wygrodzonym terenie Parku Starokozielskiego, należącym do Rzymskokatolickiej Parafii Wniebowzięcia NMP w Gliwicach, znajduje się miejsce pamięci upamiętniające „Pamięć mieszkańców Gliwic pomordowanych przez wojska radzieckie podczas działań wojennych w styczniu 1945 r.”. Pomnik wykonany jest w formie grobu z pionowymi kamiennymi płytami ukazującymi krzyż oraz tablicę memorialną. Miasto Gliwice chcąc upamiętnić w 2005 r. mieszkańców, którzy zginęli tragicznie w czasie pierwszych powojennych dni 1945 r., ufundowało na terenie dawnego Cmentarza Starokozielskiego pomnik w formie grobu. Monument jest wykonany z granitu, tablica z napisem została wykonana w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych. Na tablicy znajduje się napis w języku polskim i niemieckim: „PAMIĘCI / MIESZKAŃCÓW GLIWIC POMORDOWANYCH PRZEZ WOJSKA SOWIECKIE / PODCZAS DZIAŁAŃ WOJENNYCH W STYDZNIU 1945 ROKU / PAMIĘTAJMY O NICH – SĄ DLA NAS WEZWANIEM DO POKOJU I TOLERANCJI” oraz zostali wskazani inicjatorzy powstania pomnika: Prezydenta Miasta Gliwice oraz Stowarzyszenie Gleiwitzer Kreis. Miasto Gliwice sfinansowało powstanie miejsca pamięci.